Социалдыг керээ деп чул?
Ол дээрге берге байдалда турар хамааты-биле азы ог-буле-биле курунени толээлеп турар албан черинин аразында тургустунган дугуржулга бооп турар.
Ону тургузарынын мурнунда куруненин толээлери берге байдалдан ундурери-биле дуза негеттинип турар ог-булени шупту талаларындан ооренип коор. Оон тускайлаттынган хемчеглерни тургузар. Ол хемчеглер ол социал керээге куруненин талазындан кылдынар хемчеглер кылдыр киир бижиттинген боор.
Социал керээнин онзагай чуулу чул дээрге ол чугле чангыс талаланчак эвес. Оон, куурунеден ангыда, оске талазындан киржикчизи-хамааты (оон ог-булези). Ол курунеден дузаны албышаан бодунун талазындан, тургустунган берге байдалдан унер дээш шупту куужениишкинни ундурер ужурлуг. Ол хемчеглер база социал керээге кордунген турар ужурлуг.
Социал керээнин талалары-биле ону чедиишкинниг куусеткенинин туннелдери чуу бооп болурул?
Бир-ле дугаарында, хамаатынын азы оон ог-булезинин ажылдап болур хар-назылыг кежигууннеринин куш-ажылчы шупту болгу дег кучузун долузу биле ажыглаар байдалды тургузар;
Ийиде, кордунген хемчеглерни долузу-биле куусеткенинин туннелинде хамаатынын база оон ог-булезинин орулгалары озуп-ковудеп, амыдыралынын шынары бедиири;
Уште, тодаргай ог-булеге хамаарыштыр эвес, а долузу-биле коор чуве болза, азырадыкчы хоон чавырлыыр, хамаатыларнын боттарынын амыдыралы, ог-булезинин, чоок улузунун амыдырал чуртталгазы дээш харыысалгазы бедиир ужурлуг.
Социал керээнин кол чуулдери:
Социал керээнин талалары, ында бодунга хамаарыштыр шупту кордунген хемчеглерни долу кууседииринге белени, кузели.
Ийиде, хамаатыларга хамаарыштыр хемчеглер тускайланчак, кижи бурузунун, ог-буле бурузунун байдалындан тургустунар.
Уште, дуза тургустунган сорулганы долузу-биле чедеринче угланыышкынныг боор. А сорулга – хамаатыны (оон ог-булезин) берге байдалдан ундурери.
Социал керээге ундезилээн куруненин социал дуза чедиреринче кайы хире ашкаландырыышкын кордунгенил?
Бистин республикада бо соолгу каш чылдарда социал керээни ажыглавышаан янзы-буру социал толевилелдер куусеттинип турар: «социалдыг хомур», «социалдыг картофель», «чемгерикчи инек», «кыштаг» дээн чижектиг. Оларнын акшаландырыышкыны чугле республика бюджединден кордунген болгаш барык-ла 20 хире млн. акша туннуг бооп турар.
Ам келир чылдан эгелеп онзагай чуул чуу дизе, 2020 чылда федералдыг бюджеттен социал керээге ундезилээн куруненин социал дуза чедиреринче республикага 281 млн. 600 мун акшаландырыышкын немей кордунуп турар. Ол дээрге республиканын социал-экономиктиг байдалын экижидер талазы-биле Тыва чазактын чоргускан улуг ажылынын туннели. Мындыг деткимченини шупту 83 субъектилер аразында чугле 9 субъект ап турар (Алтай, Башкорстостан, Чувашия, Мордовия, Марий-Эл республикалар болгаш Саратов, Вологда, Курган областьтары).
Республика бюджединден 14млн. 800 мун ундурер, а ниити туну 296млн. 400мун акша болур.
Социал керээ-биле 2020 чылда каш ог-буле хаара тудар деп турарыл?
2430 хамаатылар киржикчилери бооп хуваатынар деп планнап турар.
Социал керээ-биле кандыг угланыышкыннарлыг хемчеглерни хаара тударыл?:
Угланыышкыннар янзы-буру болгаш хой, ындыг-даа болза эн кол 4 угланыышкын бар:
1. Ажыл-агый тыварынга база ажылга тургустунарынга деткимче чедирери.
Бо таварылгада социал керээ чарып алган хамаатыларга дузаны чедирбишаан, ажылга тургустунуп алган уезинден эгелеп акша-шалын толевиринден ангыда 6 айнын тургузунда ай санында материалдыг деткимчени толээр. Оон деннели келир чылын 11125 акша болур.
Баш бурунгаар санаашкыннар езугаар бо дузанын хевири-биле 980 хамаатыны хаара тудар, а ажыглаар акшаландырыышкыннын туну 65 млн. 415 мун рубль.
2. Тускай мергежил чедип аап азы немелде мергежилге ооренип аарынга дуза чедирери.
Бо дузанын хевири-биле 550 хамааты хаара туттунар. Олар 3 айнын дургузунда чаа мергежил чедип аары-биле тускай ооредилге курстарынга оорениир. Ол уенин дургузунда ай санында 11125 акшаны материалдыг деткимче кылдыр алыр. Оон соонда 9 айнын тургузунда албан черинге толевирлиг стажировка эртер. Шалыны ажыл толевиринин адаакы деннелинге доктааткан (12130руб.).
Келир чылдын бюджединде бо дузанын хевиринче 123 млн 214мун акшаландырыышкын коргустунген.
3. Дараазында угланыышкын хамаатыларнын боттарын ажыл-биле хандырары болгаш сайгарлыкчы бот-идепкей чоруун деткиири-биле дуза.
Келир чылын бо угланыышкынче 25 млн ажыг акшаны шингээдип, 100 ажыг хамаатыны деткиир. Дуза кандыг байдалда боорул дээрге хамаатыларга ажыдып турар херээнге чугула техника, ажыл чепсектери садып алырынче азы таарымчалыг байдалдар тургузарынче ажыглап болур. Кодээ ажыл-агый сайзырадыр дээн хамаатылар мал бажы, тараа, машина-техника дээн чижектиг чуулдерни садып ап болур. Материалдыг деткимченин туну 250,0 мун акшанын иштинде.
4. Соолгу угланыышкын-хамаатыларны берге байдалдан ундурер талазы-биле оске хемчеглер: чангыс удаа коммуналдыг толевирлерде орезин дуглаарынче дуза бооп болур, картошка тарып аарынче урезин-биле, эмчилээринче, кажаа-хораа тудуп аарынче дээш, аргажок берге байдалда ог-булелерге материалдыг дуза бооп болур.
Бо угланыышкын талазы-биле 800 ажыг ог-булеге дузаны чедирип 80млн. 100 мун акшаны келир чылын шингээдиир.
Социал керээни чарып тургаш эн-не кол билип аар чуул: хамаатылар берге байдалдан унер дээш бир-ле дугаарында боттары сонуургалдыг болгаш болгу дег кужениишкиннерни ундурери чугула.
Тыва Республиканын куш-ажыл болгаш социал политика яамызы социал контрактыга ундезилээн куруненин социал дуза чедирер талазы-биле чогуур нормативтиг эрге-хоойлу базазын, дурумнерин белеткеп турар. Анаа социал керээнин кууседикчилеринин шилилгезин канчаар кылырыл, кандыг документилер негеттинерил, дузаны кандыг байдалда чедирерил, чижээ хамаатыларнын сайгарлыкчы бот-идепкей чоруун деткиири дуза конкурс туннели-биле эртер бе, азы тус-чер деннелдеринин тускай комиссия шиитпирлеринде даяныыр бе дээн хевирлиг айтырыглар боор.
Белеткеп каан дурумнернин толевилели яамынын интернет четкизинде сайтызынга чооку уеде парлап ундуртунер. Оон хулээрде хамаатыларнын саналдарын ооренип коору чугула. Ынчангаш республиканын чурттакчыларын сайттын медээлерин хайгаарап тургаш дурумнернин толевилелин тургузарынга, чангыс аайлаарынга улуун киирери Яамынын талазындан дыннаттывыс.
