Кууларларның алды ажы-төлдүг өг-бүлези
Салават биле Долаана Кууларларның өг-бүлези Таңды кожууннуң Кызыл-Арыг сумузунда «Инек – чемгерикчи малым» губернатор төлевилелдиң 2018 чылда
киржикчизи. Олар улуг чаагайжыды туткан бажыңныг, машина тургузар черлиг. Бажыңының девискээринде мал кажаазы, сери, чунар-бажың, чайгы үеде мал-маган хайгаарап-карактаар чадыр-бажың база бар.
“Мындыг эки төлевилелге киржир улуг аас-кежиктиг болдувус. Чонувус база биске бүзүреп, шилээн. Алган чемгерикчивистиң ажыын дораан көре берген бис” – деп, хөй-ажы төлдүг өг-бүле өөрүшкүзү-биле үлешти.
Өг-бүлениң авазы Кызыл-Арыг ортумак школазында тыва дыл болгаш чогаал башкызы. Ам үеде узун шөлээде. Ачазы – Кызыл-Арыгның школа-интернадында күш-ажыл башкызы. Улуг уруу Томскиде эмчи колледжиниң сургуулу. Артканнары школа, уруглар сады назылыг. Хеймери бир харлыг.
Шевер ада өөреникчилери-биле республика чергелиг делгелгелерге тиилелгелиг черни ээлеп турар. Кичээлдерде аңгы-аңгы хемчээлдиг сандайлар, балды, маска сывы, эът, ногаа кезер калбак-ыяштар, тос-карактарны, суй-белектерни кылып өөредип турар.
Кызыл-арыгжылар арга-сүме айтырарып кээрге, албан дузазын көргүзер, суур чурттакчылары черле ындыг, бот-боттарын деткижип чоруур. Өг-бүлениң эр ээзиниң ыяштан кылган аът дүрзүлүг чайганыыжы уругларының ынак ойнаарагы болган. Телевизор-даа көөрде алышкылар ушкажыпкаш, көөр чаңчылдыг.
Салават Куулар беш класстан тура инек саап эгелээн. Сүттү боду саап алгаш, өремени тыртып, быштакты шөюп, ээжегейни хайындырып алыр. Ооң ада-иези мал тудуп чораан болгаш ол бичиизинден-не ак чемни канчаар кылырын өөренип алган. Ачазының белеткээн шөйген болгаш баскан быштаан уруглары четтикпейн манаарлар.
Хөй ажы-төлдүг өг-бүле төлевилелдиң негелделери езугаар дыка шыырак казыраны сумунуң аныяк өг-бүлезинге хүлээткен. Өдээнде үш баш бода мал арткан. Баштайгы бызаазы эр болган. Ынчангаш шарызын кыс молдургага орнаар деп болдалдыг. Чүге дизе олар малының санын өстүрер сорулгалыг. Хаван база тудар деп турар.
– Эрткен чылын сирген-ширбиил дыка эки үнген. Үш улуг чүък машина сигенни белеткедивис. Немелде чем – чарбаны Балгазындан садып алдывыс. Кыш база эки эртип тур. Суггат үези кээрге, инектер херим эжииниң чанынга туруптар. Шуурмак хемден сугну ижип алгаш дедир чедип келир.
Ажы-төлүвүске малдың өдээн хол-биле аштаар кылдыр өөреткен бис. Чүге дизе хүүрек-биле аштаарга өдээ эвээжей бээр. Элээди уругларывыс элчип-селчип аштап турар. Улуг уруувус инекти шору сааптар. Инек арай дошкун болгаш чамдыкта бодунга чагдатпайн баар. Кижи бодаарга, кандыг-даа мал ээзинге чаңчыга бээр, ээзин таныыр апаар болгай – деп, Салават Куулар чугаалады.
Кууларларның өг-бүлези эрткен чылын ногаа үрезиннерин алгаш, огород ажылын шенеп көрген. Баштайгы дүжүдү дыка элбек болган. “Огородувустан кабачок, огурец, морковь, свекла, кулча дээш өске-даа ногааны ажаап ап, кышкы өттүр чиир кылдыр болбаазырадып алдывыс. Баштайгы шенелде дыка-ла эки болду. Бо чылын тарыыр ногаа үрезиннерин курлавырлап алдывыс. Картофель тарыыр аңгы шөлүвүс база бар. “Ийиги хлебти” тарааш, четчир кылдыр ажаап алыр бис” – деп, өгнүң кыс ээзи чугаалады.
Ава кижиниң ажылы черле төнер эвес, уругларын школаже белеткеп, уруглар садынче чедирип, аъш-чем кылып турда, кежээ дүжер. Ынчалза-даа шуптузунга четтигип турар. Чайгы чаашкын соонда, Долаана Куулар тергезин мунупкаш, мөөгүлеп чоруптар. Ынак кылыр бир ажылы ол. Арга иштинге мөөгү чыып чоруурга, мага-бот дыштанып, күш кирер деп ава немеди. Дузаан мөөгүлерин чайга чедир чиир. Ачазы уругларын эдертип алгаш балыктаар. Ынчангаш олар чай кээрин четтикпейн манаарлар. Олар база ачазы дег Шуурмак хемден балыктаарынга ынак.
“Ажы-төлүвүс – өөрүшкүвүс. Ажыл соонда кижи бажыңче оларны сагынгаш, далажыр боор. Чер-даа чорааш, ажы-төлүн сактып, олары каракка чуруттунуп кээрге, кижи хүлүмзүрүп чоруур. Чуртталгавыстың кол өзээ – уругларывыс, олар дээш чурттап чоруур бис” – деп, алды ажы-төлдүг Салават биле Долаана Кууларлар чугаалаар.
Хөй ажы-төлдүг өг-бүле “Социал хөмүр-даш” губернатор төлевилдиң ажыын көрүп, хөмүрнү база ап турар. Олар Тываның Чазааның социал угланыышкынныг төлевилелдери чонга дыка ажыктыг дээрзин онзалап демдеглеп, четтиргенин илереттилер.
#чоннунтолевилелдери #социалтолевилелдер #кара_оол #сайдашмонгуш #кушажыляамызы #тыва #тува
